یک خبر خوب: ما میمون هستیم

امروز برای اولین بار بعد از مدت‌ها از مترو سواری اذیت نشدم. یووال هراری خیلی خوب و زیبا ذهنیت‌م از بشر را در هم شکسته. دو سه روزی‌ست که تصورات‌م و انتظارات‌م از انسان‌ها _از جمله خودم_ تا حد میمون‌ ها کاهش یافته. توی مترو میمون زیبایی روبه‌رو‌م نشسته بود. چشم‌هاش را طوری که من دوست دارم آرایش نکرده بود ولی رنگ رژ لب‌ش را دوست داشتم و جوری که دور و ورش را نگاه می‌کرد. کنار مادرش نشسته بود. با سر و وضعی نامرتب و کفش‌های فوتبالی‌ای که احتمالن از پسرش کش رفته بود. امروز از دیدن این صحنه اذیت نشدم و نیز از دیدن میمون‌ های دست‌فروش‌؛ و حتا از تماشای طرز ایستادن و نگاه کردن میمون‌ های پول‌دار یا میمون‌ های مغرور.

حقا که صفت اشرف مخلوقات روی هیکل‌مان سنگینی می‌کند. زیادی خودمان را تحویل گرفته‌ایم و با این‌کار داریم روح و روان‌مان را اذیت می‌کنیم. از وقتی که هراری خیلی محکم توی روم ایستاد و گفت: “همین 6 میلیون سال پیش میمونی دو دختر زایید که یکی از آن‌ها مادربزرگ شامپانزه‌ها شد و دیگری مادربزرگ ما” اصلن احساس آرامش درونی می‌کنم. توی راه داشتم به این فکر می‌کردم که توی همین صفحه 110 از کتاب متوقف بمانم و ادامه ندهم و از این به بعد هم هیچ کتابی راجع به انسان‌ها نخوانم؛ بس که با این تعریف از انسان راحت‌م و می‌ترسم که خود هراری یا کس دیگری خراب‌ش کند.

هراری انسان را به زیر می‌کشد و او را درست در رده حیوانات قرار می‌دهد. در این مورد قبلن هم چیزهایی شنیده‌ام و خوانده‌ام ولی بگذارید بگویم که هیچ‌کس به زیبایی هراری نمی‌تواند این کار را بکند. وقتی بپذیریم که ما تنها یکی از 6 گونه‌ی بشری‌ای هستیم که تا همین چند ده هزار سال پیش روی زمین زندگی می‌کرده‌اند و حالا بر اثر یک سلسله اتفاقات توانسته‌ایم همه 5 گونه دیگر را منقرض کنیم و فرمان‌روای زمین شویم، این، پذیریش همین، بسیار آرامش‌بخش است. با این زاویه دید از این‌که ببینیم دو تا راننده زیر آفتاب ساعت 2 تیرماه توی اتوبان یقه هم دیگر را بگیرند و دعوا کنند و مسیر را برای چندهزار نفر بند بیاورند، هیچ تعجب نمی‌کنیم. کافی‌ست یک‌بار یک همچه ویدئویی را دیده باشیم.

اگر توی ذهن‌مان داشته باشیم که ما میمونهای تکامل یافته‌ای بیش نیستیم، آن وقت درک خیلی چیزها برامان ساده‌تر می‌شود. راحت‌تر کنار می‌آییم با این‌که کسی به نظافت خودش توجه نکند. راحت‌تر می‌پذیریم که هم‌کاری این طوری که به من گزارش داده، گزارش تحویل بدهد. راحت‌تر می‌توانیم بفهمیم که کسی موقع احتیاج چرب زبانی کند و وقتی خرش از پل گذشت، پشت سرش را هم نگاه نکند. نهایتن می‌خواهم بگویم برای این‌که توی روابط‌مان با سایر انسان‌ها کم‌تر اذیت شویم باید سطح توقعات‌مان از جنس انسان را بیاوریم پایین.

حالا گیریم توی خانه‌های بلندمرتبه زندگی بکنیم و اسمارت فون‌های خوش‌گل توی دست‌هامان داشته باشیم؛ این هیچ چیز را عوض نمی‌کند. چه این‌که عملن بیش‌تر ماها مهارت‌هایی به مراتب کم‌تر از انسان‌های اولیه و اجداد میمون‌ مان داریم. منتها یاد گرفته‌ایم دست‌آوردهای بقیه را به نام خودمان بزنیم. گیریم یک درصد از نسل ما از پس طراحی مدارات الکترونیکی بر بیاید یا بلد باشد با کمک بقیه یک ساختمان چندین طبقه را طراحی کند؛ بقیه ما فقط مصرف کننده هستیم.

بگذارید جور دیگری بگویم. به نظرم از دید یک ناظر بیرونی خیلی رقت انگیز و مضحک و ترحم برانگیز به نظر می‌رسیم وقتی می‌گوییم “به هر حال ما توانسته‌ایم فلسفه را جلو ببریم… معماری را و هنر را… ما تکنولوژی‌هایی خلق کرده‌ایم و دانش‌مان و شناخت‌مان از جهان را پرورش داده‌ایم…” چون ما نبوده‌ایم که این‌کارها را کرده‌ایم. یک درصد خیلی محدودی از کسانی بوده‌اند که ما به اشتباه باهاشان احساس نزدیکی می‌کنیم.

موضوع دیگری که توی خواندن کتاب هراری برام خیلی زیاد آرامش‌بخش است، همین اعدادی‌ست که به زبان می‌آورد. میلیون سال و صد هزار سال. وقتی این‌ها را می‌گوید، تسکین پیدا می‌کنم. به‌تر و بیش‌تر می‌فهمم که کسی نیستم واقعن. نه تنها من، حتا کل این 8 میلیاردی که امروز زنده هستیم، همه با هم هیچ‌چی نیستیم. یک اپسیلونیم توی تاریخ بشر. تاریخ زمین که دیگر هیچ‌چی. از تاریخ کهکشان و دنیا اجازه بدهید حرف نزنیم دیگر

من می‌گویم اگر دست‌آوردی هم داشته‌اند برخی هم‌جنس‌های ما، همه‌اش به غروری که داریم، در می‌شود. یک‌جوری گلایه می‌کنیم از خدا که چرا پای من پیچ خورد مثلن، تو گویی چه موجودات مهمی هستیم حالا. یک‌جوری مطمئن هستیم که خدا به طور خاص حواس‌ش به‌مان هست و نمی‌گذارد اشتباه کنیم، انگار خدایی نکرده واقعن مقصود آفرینش و مرکز جهان هستی هستیم. گواه‌ش این همه آدمی که هر روز عقیم و ناشناخته و شکست خورده دور و ورمان می‌میرند. چه‌طور آن‌قدر کور هستیم که نمی‌توانیم ببینیم مرگی همین اندازه تراژدیک در انتظار ما هم هست؟

مشکل این‌جاست که چشم‌هامان روی سر خودمان قرار گرفته‌اند. ما اول خودمان را می‌بینیم و بعد بقیه دنیا را دور خودمان متصور می‌شویم. مشخص شده که صنعت نشر و ابزارهای فیلم‌برداری و پخش تلویزیونی و حتا تصاویر تلسکوپ هابل هم نتوانسته‌اند در اصلاح این طرز فکر چندان کمک کننده باشند. بالاخره فهمیدیم که زمین مرکز هستی نیست و این ما هستیم که دور خورشید می‌چرخیم. اما این توهم که تک تک ما فکر می‌کنیم مرکزیت دنیا هستیم، قدیمی‌تر و ریشه‌دارتر از این‌هاست. این توهم آن‌چنان قوی‌ست که اکثر ما نمی‌توانیم توی عمر کوتاه‌مان به‌ش غلبه کنیم.

با تمام این‌ها من به خدا اعتقاد دارم و به این‌که این آفرینش هدفی داشته. منتها حدس می‌زنم اکثرمان سیاهی لشکر باشیم. یک تعداد معدودی از میان ما می‌توانند زندگی کنند. یک تعداد معدودی از میان ما هستند که قدرت اختیار را به دست می‌آورند. یک تعداد معدودی از میان ما هستند که خلاقیت را و هنر را و شاعرانه‌گی را و فلسفه را و عاطفه را و مسئولیت را و آگاهی را و لذت را و در یک کلمه زندگی را می‌توانند تجربه کنند. بقیه ما از همان لحظه تولد مرده‌ایم و حیات‌مان در همان ابعاد حیات حیوانی محدود است. گیریم لباس بپوشیم و صبح‌ها موی‌ سرمان را شانه بزنیم.

4+

انبار باروت

انگار که روی انبار باروت نشسته‌ایم. شاید بخواهید بگویید که به‌تر است بعضی حرف‌ها را توی دل خودمان نگه‌داریم و با تکرار معضلات و دغدغه‌های کشور، به هم‌دیگر حس بد ندهیم و حساسیت‌ها را بالا نبریم. من اما پیش‌نهاد دیگری دارم.

برای این‌که بتوانیم تشخیص بدهیم که اوضاع کشورمان چه‌قدر شکننده است، لازم نیست حتمن درس اقتصاد خوانده باشیم یا به علوم سیاسی مسلط باشیم؛ لازم نیست توی دانش‌گاه جامعه شناسی درس بدهیم و یا حتمن سرهنگ ارتش باشیم تا عمق نگرانی را درک کنیم.

کافی‌ست به قیمت سکه و دلار نگاه کنیم و نیز به تصمیماتی که مسئولان برای مقابله با هیجانات بازار اتخاذ می‌کنند. حتا نمی‌خواهم استدلال کنم که بازار زودتر از بقیه حوزه‌ها از وضعیت باخبر می‌شود و این نوسانات را نشانه‌ای بگیرم برای تزلزل شرایط. چرا که هیجان بازار خودش فی نفسه و بدون هیچ عامل خارجی دیگری می‌تواند موجب هیجان بیش‌تر و نوسان بیش‌تر و شکنندگی شود.

در دنیایی که ما داریم توش زندگی می‌کنیم، برای حکومت‌ها بی‌اعتمادی، نگرانی عمومی و دل‌سردی مردم از شنیده شدن صدای‌شان، خطرناک‌تر از جنگ خارجی، بی‌کفایتی سیاسی و مشکلات واقعی اقتصادی‌ است. وقتی جامعه احساس کند که کشور در سراشیبی افتاده، فارغ از این‌که این احساس دلیل مستقلی داشته باشد یا نداشته باشد، خود همین احساس، خودش به تنهایی، می‌تواند کشور را در سراشیبی بیندازد.

از همان روزی که بی بی سی فارسی با پوشش زنده مراسم تحلیف اوباما اعلام مو‌جودیت کرد، باید می‌دانستیم که داریم توی سراشیبی می‌افتیم. تعجب من از این است که مسئولین هم اتفاقن خیلی زود متوجه اهمیت این اعلام موجودیت شدند. افسوس که تنها موضع‌گیری کردند و گفتند بی بی سی بد است به حرف‌هاش گوش ندهید و باز مسئولیت را به دوش مردم انداختند.

سردبیر فرهیخته سایت عصر ایران _که اخلاق‌مدارترین وب‌سایت خبری فارسی زبانی‌ست که من می‌شناسم_ چندی پیش بیست و یک چالش پیش روی کشور را برشمرده بود _و البته از خیلی‌های دیگر هم چشم‌پوشی کرده بود._ موضوعاتی مثل ورود بانوان به استادیوم‌ها، حجاب، بحران آب، فساد اداری، سانسورهای صدا و سیما، حقوق اقلیت‌ها و حقوق‌های نجومی و … در شرایطی برای مردم ایران تبدیل به دغدغه جدی و مطالبه تراز اول شده‌اند که حاکمیت هنوز از صداقت و چالاکی کافی برای حل آن‌ها برخوردار نیست.

بخوانید: صدا و سیما و لزوم تجدیدنظر فوری در سیاست‌های خبری

همه این‌ها در شرایطی تبدیل به دغدغه روز و شب بدنه اجتماع شده‌اند، که مسائل جدی‌تری مثل اثرات تحریم‌ها، انزوای بین‌المللی، ورود سیل فارغ التحصیلان دهه شصتی به بازار کار و تحزب، آن‌چنان حادند که حل کردن‌شان به سال‌ها زمان نیاز دارد.

هر چند روز یک‌بار و به کمک شبکه‌های اجتماعی و کار رسانه‌ای حرفه‌ای شبکه‌هایی مثل بی بی سی، خواسته جدیدی از بدنه اجتماع سر بر می‌آورد. این در حالی‌ست که حکومت حتا در حل و فصل کردن ساده‌ترین مطالبات مثل نمایش آلات موسیقی در صدا و سیما بسیار محافظه‌کارانه، دست به عصا و کند عمل می‌کند.

اگر از من می‌پرسید، می‌گویم ما بازی خورده‌ایم. رابطه مردم و حکومت از شکاف گذشته و به مرز تقابل نزدیک می‌شود. مردم هر روز نا امیدتر از دیروز اخبار را دنبال می‌کنند. این جمله دو تا گزاره منفی دارد. اولن مردم هر روز نا امیدتر می‌شوند و دومن اخبار را دنبال می‌کنند. میزان حساسیت مردم نسبت به اخبار به شدت بالاست. مردم حریصانه اخبار را _که اکثرن هم منفی هستند_ دنبال می‌کنند. کاش کسی بررسی می‌کرد ببیند آیا در سایر کشورها هم تعداد زیادی از پر بازدیدترین وبسایت‌ها وبسایت‌های خبری هستند یا نه.

در چنین شرایطی انجام وظیفه قشر روشن‌فکر حائز اهمیت است. وقتی شکاف بین حکومت و ملت در حال افزایش است، این قشر روشن‌فکر و دانش‌جو و کتاب‌خوان است که باید دست این دو تا را بگیرد و توی دست هم بگذارد. به لطف تصمیم‌گیری‌های مسئولین، انتقاد کردن و غر زدن ساده‌ترین کاری‌ست که امروزه یک ایرانی می‌تواند بکند. به نظر من قشر روشن‌فکر مسئول است تا با طرح کردن تعداد کمی از چالش‌های پیش‌رو، اولن اعتماد بدنه جامعه را به دست بیاورد و در گام بعدی با موضع‌گیری‌های به موقع به جامعه نشان بدهد که هنوز به حاکمیت و مسئولین اعتماد دارد.

یک مثال خوب به نظر من، زلزله کرمانشاه است. آن‌ بخش از منورالفکرها و سلبریتی‌هایی که حساب شخصی اعلام کردند و خواسته یا ناخواسته مشروعیت نهادهایی مثل حلال احمر را زیر سوال بردند، به نظرم بزرگ‌ترین اشتباه را مرتکب شدند. روشن‌فکر نباید توی این بازی بیفتد.

آخرین چیزی که دوست دارم اضافه کنم، این است که این بی‌اعتمادی دوسویه است. حاکمیت هم به شدت نسبت به مردم بدبین است. فیلترینگ و سانسور و محافظه‌کاری افراطی نمونه‌اش. این‌که دلیل‌ش چیست و این‌که آیا از حکومت انتظار نمی‌رود مسلط‌تر از این‌ها رفتار کند، سوال‌های درجه دوم است. مسأله درجه اول و خبر بد در حال حاضر این است که همین قشر روشن‌فکر وظیفه دارد اعتماد حکومت را هم نسبت به مردم جلب کند.

آیا جامعه روشن‌فکری ما این آمادگی را دارد؟ آیا می‌توانیم خیلی آرام و با دست خودمان باروت‌های توی انبار را تخلیه کنیم یا آن‌قدر معطل می‌کنیم تا همه با هم برویم روی هوا؟

2+

اینترنت و برون‌سپاری احساسات

کسی شاکی بود از این‌که دوست‌ش بعد از مرگ مادر خودش اولین کاری که کرده باز کردن اپلیکیشن اینستاگرام  و عوض کردن عکس پروفایل‌ اکانت‌ش بوده.

درک‌ش نمی‌کرد و اعصاب‌ش خرد شده بود. حواس‌ش نبود که خودش هم برای ابراز عصبانیت‌ش به یک فروم اینترنتی پناه آورده است.

من فکر می‌کنم او نباید دوست‌ش را بابت بی‌احساس بودن یا سطحی بودن سرزنش می‌کرد. این‌طوری نبوده که او وقتی خبر فوت مادرش را شنیده، در کمال آگاهی و آرامش گوشی‌ش را دست گرفته باشد، اینستاگرام را باز کرده، فیدش را بالا و پایین کرده باشد و بعد یک مرتبه یادش افتاده باشد که آمده بوده که پروفایل پیکچر را عوض کند و بعد این کار را کرده باشد.

برای درک به‌تر نحوه تعامل ما انسان‌ها با تکنولوژی‌های کامپیوتری لازم است مفهوم برون‌سپاری را مرور کنیم.

سال‌هاست که داریم کارهامان را به کامپیوترها برون‌سپاری می‌کنیم. از برون‌سپاری مسئولیتی مثل حفظ کردن شماره تلفن‌ها بگیرید تا برون‌سپاری یادآوری زمان بیدار شدن از خواب.

اگر انواع فعالیت‌ها را به دو بخش مکانیکی و غیرمکانیکی تقسیم کنیم، می‌بینیم که ما تا امروز با برون‌سپاری فعالیت‌های مکانیکی سر و کار داشته‌ایم و اتفاقن به خوبی باهاش کنار آمده‌ایم. موضوعاتی مثل حفظ کردن و به یادآوری اطلاعات و یا انجام محاسبات عددی فعالیت‌های مکانیکی هستند. ما با برون‌سپاری این دست فعالیت‌ها به کامپیوترها مشکل فلسفی جدی‌ای نداشتیم چرا که حتا قبل از ظهور الکترونیک هم یاد گرفته بودیم این‌ها را به شکل‌های مختلف برون‌سپاری کنیم (خیلی وقت‌ها به اطرافیان‌مان می‌سپردیم ما را از خواب بیدار کنند. یا گاهی برای فراموش نکردن چیزها، آن‌ها را یادداشت می‎‌کردیم).

اما امروزه اینترنت و به‌طور خاص شبکه‌های اجتماعی اینترنتی برای ما بستری فراهم کرده‌اند تا فعالیت‌های غیرمکانیکی (احساسی)مان را هم برون‌سپاری کنیم. برای اکثر شما این شبکه‌های اینترنتی، حکم مغز دوم را دارد (من تا این‌جا کم تا بیش دامن خودم را پاک نگه‌داشته‌ام). مغزی بزرگ با نرون‌هایی که همان اکانت‌های اینترنتی باشند. برای خیلی‌ها پیتزایی که می‌خورند، نه با اولین گازی که به آن می‌زنند، بلکه با اولین لایکی که از اینستاگرام دشت می‌کنند، مزه می‌دهد. برای خیلی‌ها احساس لذت از یک منظره زمانی لمس می‌شود که نرون‌هایی توی آن مغز بزرگ با گذاشتن یک کامنت آن احساس را تأیید کنند ؛ به به چه جای با صفایی…

این برای ما شوکه کننده است. چون به تازگی داریم باهاش مواجه می‌شویم و تجربه‌اش را نداشته‌ایم. چون این مرتبه از این ابزارهای جمع‌وجور نمی‌خواهیم که با یک آلارم ما را از خواب بیدار کنند؛ بلکه داریم ازشان می‌خواهیم به جای ما احساس کنند.

بنابراین من فکر می‌کنم آن کسی که بلافاصله بعد از مرگ مادرش دست به گوشی می‌برد و عکس پروفایل عوض می‌کند را باید طور دیگری بررسی کنیم. به ‌نظر می‌رسد او چیزی جدای از آن مغز بزرگ و به تبع، جدای از آن گوشی نیست. یک‌جورهایی مغز کوچک‎‌ش دارد به‌ش فرمان می‌دهد که مرگ مادرش را جهت پردازش بیش‌تر با مغز بزرگ‌تر در میان بگذارد. فرمانی درست مثل فرمان بلند شدن و ایستادن روی دو پا یا فرمان خاراندن پشت سر.

این پرسش ‌که باید این بازی جدید را بپذیریم و واردش شویم یا عقب بنشینیم و دست‌نگه‌ داریم، سوال سختی‌ست و من جرئت نسخه پیچیدن براش را ندارم.

چیزی را اما می‌دانم؛ این‌که این مغز بزرگ هم مثل مغز کوچک‌مان قسمت‌های مختلفی دارد. من اگر بخواهم نورونی از این مغز بزرگ باشم، ترجیح می‌دهم بخشی از ناحیه نئوکورتکس باشم؛ توی یادگیری و فکر کردن و خلاقیت این مغز مشارکت داشته باشم. شما اگر دوست دارید بروید قاطی قسمت‌های داخلی‌تر مغز (اینستاگرام و توئیتر که محل واکنش‌های سطحی و لحظه‌ای و بدون تحلیل و لاجرم و غریزی و ناخودآگاه و دم‌دستی و تکراری است) که به جهت شباهت‌ش با مغز خزندگان بهش می‌گویند reptilian brain، من تشویق‌تان نمی‌کنم اما خب به خودتان برمی‌گردد.


پی‌نوشت1: با تشکر از دوست عزیز بابت به اشتراک‌گذاری این سخترانی تد که انگیزه‌ای شد برای نوشتن این مطلب.

پی‌نوشت2: اگر دارید به ترک شبکه‌های اجتماعی اینترنتی فکر می‌کنید اما هنوز انرژی اولیه لازمه را ندارید، شاید دل‌تان بخواهد این نوشته را هم بخوانید.

4+

برای بشار

پیش‌نوشت: آن‌چه در ادامه می‌خوانید باز نشر نوشته‌ای‌ست که در مهرماه 95 نوشته‌ام و ای عجب که هنوز هم می‌توان آن را خواند.


توی وجود هر کدام از ما یک هیلتر و یک گاندی خوابیده، یک مرتضوی و یک میمندی‌نژاد. درست نمی‌دانم خودمان چه اندازه در بیدار کردن‌شان سهم داریم اما ایمان دارم که این انتخاب را تمامن خودمان انجام نمی‌دهیم. کسی چه می‌داند شاید هم ایده‌ی جهان‌های موازی راست باشد و من و تو هرکدام توی بی‌شمار دنیای دیگر که زنجیره‌هایی از تصمیمات متوالی‌ای که می‌توانسته‌ایم در لحظات مختلف بگیریم آن‌ها را ساخته، داریم زندگی‌های مختلفی را تجربه می‌کنیم.

بشار عزیز! تنها تو مقصر نیستی. شاید اگر حافظ زمان دیگری را برای هم‌خوابی با مادرت انتخاب می‌کرد، شاید اگر باسل در 1994 خودروی دیگری را برای ادامه مسیرش انتخاب می‌کرد و زنده می‌ماند و میراث پدر را به دوش می‌کشید، شاید اگر اسماء از این‌ چیزی که هست اغوا کننده‌تر بود و بیش‌تر تو را به خودش مشغول می‌کرد، نیلوفر دمیر هرگز این شانس را پیدا نمی‌کرد تا با عکسی که از آیلان گرفته است توی سرتاسر این زمین، این زمین وقیح شهرت پیدا کند.

آیلان
آیلان

بشار عزیز! شاید اگر سال‌ها پیش یک تصمیم احمقانه می‌گرفتی و به خواسته پدرت جواب رد می‌دادی و چشم‌پزشکی‌ت را پی می‌گرفتی و پا به سیاست نمی‌گذاشتی، الآن برای خودت پزشک نامداری شده بودی و میلیون‌ها آواره سوری در سرتاسر اروپا چشم امیدشان به دست مردمان متمدن قاره سرسبز نبود تا سرهاشان را نوازشی کنند؛ لااقل توی این جهانی که داریم صحبت‌ش را می‌کنیم.

بشار عزیز! ما محصول انتخاب‌هامان هستیم. محصول تک تک انتخاب‌هامان. و انتخاب‌هامان، خود محصول انتخاب‌های پیشین‌مان. بیا سرت را روی پاهای‌م بگذار تا توی موهات دست بکشم و برای‌ت لالایی بخوانم. بخواب عزیزم. بخواب. تنها تو مقصر نیستی؛ به‌ت قول می‌دهم.

حالا که جنگ مثل یک سرطان بدخیم توی نقطه نقطه کشورت پخش شده، از بازی‌گران منطقه‌ای کاری جز حفظ منافع کشورهای‌شان بر نمی‌آید. این را بفهم؛ دست از اخبار بکش و با اسماء توی تخت‌خواب برو. تو کار خودت را کردی. باقی‌ش را به عهده بازی‌گران منطقه‌ای بگذار تا جنگ‌های‌شان را بیرون مرزهاشان، توی شهرها و روستاهای کشور تو انجام دهند.


پی‌نوشت: در قصه‌ی سوریه، یک درس مهم برای حکومت عربستان و هم‌چنین یک درس مهم‌تر برای مردم این کشور وجود دارد.

حکومت عربستان باید به سوریه نگاه کند و به خودش یادآوری کند که “آن‌جا که اهداف حاکمان با آرمان‌شهر مردم هم‌سو نیست، چالش‌ها جدی می‌شوند.” توی این دنیای به هم پیوسته شما باید ضمن این‌که اطلاع دقیقی از خواسته‌های مردم دارید، بی چون و چرا از آن خواسته‌ها پیروی کنید.

اگر فکر می‌کنید مردم احمق هستند، باید بتوانید ضمن تجدیدنظر فوری در سیاست‌های خبری ایده‌های خود را صادقانه و در یک فضای رقابتی با سایر رسانه‌ها به گوش مردم‌تان برسانید و بعد بنشینید و ببینید که آیا آن‌ها این ایده‌ها را می‌پذیرند یا نه. معیار درست بودن یک ایده، پذیرش آن توسط مردم آن جامعه است نه هیچ چیز دیگری. اگر این را نفهمید، ای بسا توسط همان مردم احمقِ توی کشورتان احمق پنداشته شوید.

در سرگذشت (گذشت و درست هم نمی‌شود) سوریه برای مردم عربستان اما درس‌های به مراتب مهم‌تری هست؛ این‌که توی این شلم شوربای خاورمیانه، حتا خیال‌پردازی در مورد انقلاب کردن (یا هر شکل دیگری از مقابله مستقیم با حکومت) هم فکر احمقانه‌ای است. برای فرماندهان نظامی کشورهای دور و نزدیک، چیزی جذاب‌تر از این نیست که توپ و ترقه‌هاشان را توی کشور شما منفجر کنند.

2+

معامله حال خوب، از خودگذشتگی یا توسعه خود؟

اونی که سازمو گرفت خودم بودم، اونی هم که انداخت زیر پوتین‌هاش خردش کرد خودم بودم. منی هم که وایساده بودم اون وسط غرق ماتم، باز هم خودم بودم. باید خودمون رو عوض می کردم.

چند روز پیش، جمله‌ای حکیمانه از سقراط به چشم‌م خورد. الآن اصل جمله را یادم نیست اما یادم هست که نصیحتی عمیق در مورد راه و رسم زندگی کردن بود. داشتم با خودم فکر می‌کردم که چه چیزی باعث می‌شود یک انسان زندگی‌ش را وقف خردورزی و تهیه دستورالعملی برای زندگی سایر انسان‌ها بکند. _و خب لااقل در مورد سقراط که نماد خردِ بشری‌ست، اتهاماتی مانند ساده‌لوحی و دلِ خوش داشتن وارد نیست_

آن‌چه سقراط در حق ما انجام داده را می‌توانیم نوعی بخشش و بزرگواری بدانیم. خود ما هم در طول روز بارها این کار را انجام می‌دهیم. به مرد فقیری که ازمان کمک می‌خواهد، پول می‌دهیم؛ دوستی که دچار یک مشکل روحی شده است را مورد حمایت قرار می‌دهیم و برای آسایش فرزندمان از خواب و خوراک خودمان می‌زنیم.

به راستی چرا این کارها را می‌کنیم؟ شاید شما هم به این سوال فکر کرده باشید که آیا ما این دست کارها را انجام می‌دهیم صرفن برای این‌که برای خودمان حال خوب بخریم یا انجام‌شان می‌دهیم چون اساسن موجودات فداکاری هستیم و حاضریم برای بقیه از خودمان بگذریم؟ شاید هم هیچ‌کدام.

من با آن پاسخ ساده و دم دستی که ادعا می‌کند ما همه این کارها را می‌کنیم تا حال خودمان را خوب کنیم، راحت نیستم. من این پول دادن به مرد فقیر سر چهارراه را از جنس یک معامله نمی‌بینم که یک سرش من هستم که پول می‌دهم و سر مقابل‌ش آن مرد است که به من احساس آرامش وجدان می‌دهد؛ لااقل می‌توانم ادعا کنم همیشه این‌طور نیست.

من حدس می‌زنم که ما از مخارج خودمان به نفع فرزندمان می‌گیریم چون اساسن او را بخشی از خودمان می‌دانیم. در واقع ما داریم از بخش پر تحمل‌تر خودمان به نفع بخشی از وجودمان که کودک و نازک‌دل است هزینه می‌کنیم.

البته که خیلی‌هامان همین‌جا متوقف می‌شویم. ابعاد “خود”مان به خانواده‌مان محدود می‌شود. و از این‌جا به بعد اگر جایی داریم از خواهش‌های خودمان به نفع دیگری عقب‌نشینی می‌کنیم، صرفن به این علت است که احساس بزرگواری و بخشندگی را دوست داریم و می‌خواهیم آن را به خودمان هدیه کنیم. در واقع ما از خواهشِ نفسانی خوردن یک بستنی قیفی به نفع خواهش نفسانی دیگری، که احساس بزرگواری و بخشندگی باشد، کوتاه می‌آییم. و در عمق وجودمان به حال و احوال کسی که داریم پنج تومنی را می‌گذاریم کف دست‌ش چندان اهمیتی نمی‌دهیم.

بخشی از این بخشش‌ها هم از روحیه فداکاری نشأت می‌گیرد. از روحیه هیچ پنداشتن خود. انسان فداکار با خودش زمزمه می‌کند که: “من هیچ هستم؛ بنابراین خودم را وقف شما می‌کنم.” این روحیه عارفانه قابلیت این را ندارد که به کل جامعه توصیه‌ شود. فداکاری کار بسیار سختی‌ست. کافی‌ست یک بار توی اخبار بشنوید که فلان کسک که گند زد به جوانی‌تان حالا با وقاحت تمام مدعی‌العموم شده و در یک چشم بر هم زدن، فداکاری و هرچی که هست را … بله.

من فکر نمی‌کنم عمده‌ی فعالان محیط زیستی، یا مدافعان حقوق حیوانات یا کنش‌گران سیاسی، یا فلاسفه، انسان‌های از خودگدشته‌ای باشند. به عکس. من مطمئن هستم که آن‌ها عمومن انسان‌های به غایت خودخواهی هستند. منتها “خود” بزرگ‌تری دارند.

محیط زیستی‌ها توی کوه و کمر و دشت درخت‌کاری می‌کنند، نه برای این‌که حال‌شان از خودشان خوب شود. آن‌ها این کار را می‌کنند چون کوه و کمر و دشت را بخشی از حیاط خانه بزرگ خودشان می‌دانند و نمی‌پسندند حیاط خانه‌شان خشک و خالی از آب و علف باشد. من این موضوع را توی چشم ایشان تحقیق کرده‌ام.

شهرداران دوست‌داشتنی، جلوی فساد قد علم می‌کنند نه صرفن برای این‌که دل‌شان می‌خواهد از این‌جور کارها هم بکنند. آن‌ها این کار را می‌کنند چون زورشان می‌گیرد مردم شهرشان با لب و دهانی آویزان به نیویورک نگاه کنند. مثل پدری که نمی‌تواند حسادت فرزندش به اسباب بازی‌های کودکی دیگر را تحمل کند.

آدم‌های وسیع به مردان معتاد گوشه خیابان نگاه می‌کنند و کمرشان می‌شکند. نه برای این‌که دل‌شان به حال کس دیگری سوخته. آن‌ها با دیدن این صحنه جان می‌دهند چون آن مرد معتاد را مثل پدر خودشان می‌دانند. وسیع هستند دیگر. برای همه ما پدرمان جزئی از “خود” ماست که روش غیرت داریم. انسان‌های وسیع، دایره‌ی غیرت‌ و تعصب‌ورزی بزرگ‌تری دارند.

شاید بگویید چه فرقی می‌کند؟ در هر حال، چه این باشد و چه آن، نتیجه همان است. چه این محبت به مرد فقیر سر چهار راه از سر خریدن حال خوب باشد و چه از روی غیرت‌مندی، نتیجه به هر حال یکی‌ست. حتا از خودگذشتگی هم به همان نتیجه منجر می‌شود.

این‌طور نیست. جنس این روحیه‌ها از بنیان با هم فرق دارد و نتایج‌ش هم. وقتی شما از شدت فقر توی شهرتان اذیت می‌شوید چون نسبت به مردم‌تان تعصب دارید، نتیجه‌ی طبیعی‌ش این می‌شود که به راه‌هایی فکر می‌کنید که بشود برای مردم این شهر، ولو اندک و ناچیز، ثروت تولید کرد. اما اگر صرفن قصدتان خرید حال خوب باشد، ای بسا به کمک نقدی به متکدیان روی بیاورید ولو این‌که بدانید این‌کار اشتباه است و می‌تواند موجب تشدید تکدی‌گری توی جامعه شود.

بنابراین من فکر می‌کنم آن‌چه برای یک جامعه نجات دهنده است، نه تقویت روحیه‌ی فداکاری و زندگی درویشی پیشه کردن است و نه تبلیغ برای معامله حال خوب (دنیوی یا اخروی، فرقی نمی‌کند). راه نجات، کمک کردن به مردم است تا بتوانند “خود”شان را وسعت دهند.


پی‌نوشت1: دو سه جمله اول متن از حسین علیزاده نقل شده. آن‌جا که توی مستند دیدنی بزم رزم دارد از برخوردهای اول انقلاب با موسیقی می‌گوید.

پی‌نوشت2: در ادامه، در مورد اهمیت تعیین دقیق و پر از وسواس دایره‌ی غیرت و تعصب برای هر فرد، خواهم نوشت. توضیح خواهم داد که بزرگ یا کوچک گرفتن این دایره چه خسارات جبران‌ناپذیری به بار می‌آورد. بنابراین این نوشته را می‌توانید مقدمه‌ای بر آن‌چه بعدها خواهم نوشت بدانید.

4+